گنجینه معرفت(9)

اغراق‏گویی

اغراق و زیاده‏گویی سزاوار انسان راستگو نیست و اعتبار او را در میان جامعه کم می‏کند. وقتی مردم از کسی سخنان اغراق‏آمیز شنیدند، به سخنان دیگر او هم اعتنا نمی‏کنند و به او کم‏توجهی می‏کنند. افراد اغراق‏کار و زیاده‏گو دارای نوعی عقده حقارت‏اند و گمان می‏کنند با این کار می‏توانند نظر دیگران را به خود جلب کنند. حضرت علی(علیه السلام) در توصیه به راستگویی می‏فرمایند:
راستگویی فضیلت است.

آرزوی مرگ دیگران

بعضی‏ها وقتی با کسی اختلاف پیدا می‏کنند، برای آن که عقده دل خود را خالی کنند، برای دیگری آرزوی مرگ و هلاک می‏کنند و او را مورد لعن و نفرین قرار می‏دهند. این عادت بسیار زشتی است. این افراد دارای روحیه انتقام‏جویی‏اند، تا حدی که حاضرند برای شادی خود، جان و مال دیگران دچار نابودی شود؛ در حالی که انسان با عاطفه هرگز حاضر نیست که شاهد مرگ و نابودی دیگران باشد. اینان باید روحیه بی‏رحمی خود را درمان کنند و از عشق و عاطفه تهی نباشند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
بدترین مردم کسی است که برای مردم آرزوی مرگ و گرفتاری کند.

شرکت در مجالس علمی

از مواردی که می‏تواند دانش انسان را افزون کند، شرکت در جلسات علمی است. در این مجالس از موضوعاتی صحبت می‏شود که بیشتر مردم از آن بی‏خبرند و به طور قطع حاضران از برکات علمی و معنوی این مجالس بی‏بهره نمی‏مانند. به راستی آیا حیف نیست که انسان در این محافل آموزنده شرکت نکند و به فیض دانش نایل نشود؟ بکوشیم تا می‏توانیم از این مجالس بهره‏مند شویم. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
شرکت در مجالس علمی را باید غنیمت شمرد.

وسیله و هدف

برخی از مردم، برای این که حق خود را از دیگران بگیرند، به اعمال زشت و شرورانه‏ای دست می‏زنند و در این راه از فتنه‏انگیزی و ایجاد رعب و وحشت و تهمت و... دریغ نمی‏ورزند. بی‏تردید جوانمردی و انسانیت هرگز اجازه نمی‏دهد که انسان برای رسیدن به هدف به هر کار ممکنی دست زند؛ زیرا چه بسا این کار، خود مستلزم گناه سنگین‏تری باشد. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرماید:
آن‏کس که با انجام دادن شر می‏خواهد به خیر برسد، حس و عقلش فاسد است.

عاقبت به‏خیری

بعضی از مردم، زمانی طولانی در راه خدا گام برداشته‏اند و به انجام دادن بسیاری عبادت‏ها و اعمال نیک موفق شده‏اند. برخی از اینان می‏پنداشتند که تا آخر به همین حال خواهند ماند، ولی در تاریخ افرادی را می‏بینیم که بر اثر برخی ندانم کاری‏ها و در پی مراحل سخت امتحان، آن‏چنان تغییر مسیر داده‏اند که گویی اصلاً جزو مؤمنان نبوده‏اند، پس هیچ کس نباید خود را انحراف‏ناپذیر بداند و به عباداتش مغرور شود؛ بلکه باید همواره مواظب و هشیار باشیم تا به این سرنوشت شوم دچار نشویم. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
چه بسیار معرفتی که به گمراهی کشیده شده است.

باطن پاک

بعضی از مردم دارای باطنی پاک‏اند و شکی نیست که این صفای باطنی یک روزه به دست نیامده است، بلکه محصول سال‏ها مجاهدت و کوشش است. این صفت نفسانی ملکه وجود آنان شده و ریشه در زوایای جانشان دوانیده است و به آسانی از بین رفتنی نیست. البته این توفیق بزرگی است که به آسانی به دست نمی‏آید و محصول کوشش‏های بسیار است. پاک‏دلان تنها از خدا می‏ترسند و بس. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
آن کس که باطنش پاک باشد از هیچ‏کس نمی‏ترسد.

زکات علم

بعضی از دانشمندان، علم و دانش را نزد خود بایگانی می‏کنند و آن را به دیگران منتقل نمی‏کنند. در حالی که عالمان وظیفه دارند آن چه می‏دانند به دیگران برسانند. هم‏چنان که خود نیز زمانی هیچ نمی‏دانستند و از دیگران دانش آموخته‏اند. روایات اسلامی زکات علم را نشر و انتقال آن به دیگران دانسته است. بنابراین وظیفه هر دانایی است که آموخته‏های خود را به دیگران بیاموزد. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
زکات علم، منتشر کردن آن است.

شنونده خوب

همه نمی‏توانند دانشمند باشند، ولی می‏توان شنونده خوبی بود و مطلب را به حافظه سپرد و آن را به دیگران منتقل کرد. این امکان برای اکثر مردم هست که گفتار دانشمندان را بشنوند و میزان آگاهی خود را بالا ببرند و به تدریج در زمره دانایان درآیند. همگان باید در آموختن دانش بکوشند و هرروز بر دانش خود بیفزایند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
وقتی دانشمند گوینده نیستی، حداقل شنونده نگاه‏دار باش.

عُجب

هرچه بیشتر درباره ناتوانی‏های خود فکر کنیم، بیشتر به عجز و ناتوانی خویش آگاه می‏شویم و متوجه می‏شویم که ضعف‏هایی در ما هست که در دیگران وجود ندارد. امّا بعضی از انسان‏ها بسیار به خود خوشبین‏اند و خود را بزرگ‏تر از دیگران می‏شمارند. حتی انسان‏هایی هم هستند که با تمام حقارت خویش، در برابر خداوند بزرگ عصیان می‏کنند و آغاز و فرجام خویش را از یاد می‏برند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
خودبزرگ‏بینی، آفت شرافت است.

فرار از مرگ

این سنت غیر قابل تغییر خداست که هیچ انسانی نمی‏تواند از چنگال مرگ فرار کند. خداوند متعال می‏میراند و زنده می‏کند و تنها او ازلی و ابدی، و همه هستی در اختیار و اراده اوست. با این حال سایه مهر و عطوفت‏اش را بر سر موجودات عالم گسترده، و بهترین نعمت‏ها را به مخلوقات ارزانی داشته است. به راستی اگر مرگ قابل خرید و فروش بود، آیا ثروتمندان از مشتریان آن نبودند؟ آیا حاضر نمی‏شدند تمام دارایی خود را بدهند تا از مرگ رهایی یابند؟ حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
اگر مرگ خرید و فروش می‏شد، ثروتمندان آن را می‏خریدند.

عالم بی‏عمل

برخی از مردم دانششان تنها لقلقه زبانشان است. فقط مشتی گفتارهای ظاهری و بی‏محتوا به دیگران عرضه می‏کنند که چون خود به علمشان عمل نمی‏کنند، هیچ اثری هم در شنونده نمی‏گذارد. در مقابل کسانی هستند که گفته‏هایشان از قلب‏شان سرچشمه می‏گیرد و از این‏رو، کلامشان هم در شنونده اثری عمیق به جا می‏گذارد. حضرت علی(علیه السلام) در نکوهش عالمان بی‏عمل می‏فرمایند:
پست‏ترین دانش آن است که فقط روی زبان باشد.

آگاه کردن طبیب

بعضی از مردم با وجود اینکه از بیماری خود آگاه‏اند، از گفتن برخی از مسائل به طبیب خودداری می‏کنند، در حالی که این کار درست نیست. ممکن است این پنهان کاری‏ها به زیان بیمار تمام شود و چه بسا عامل اصلی شناخت بیماری در همان حرف‏های ناگفته باشد. بنابراین وقتی به طبیب مراجعه می‏شود، باید او را از وضع بیمار کاملاً آگاه کرد تا پزشک تلاش و تخصص‏اش را برای درمان بیمار مبذول دارد. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
بیماری که، بیماری‏اش را از طبیب می‏پوشاند، شفا نخواهد یافت.

حیا از ندانستن

بعضی‏ها گمان می‏کنند که هرکس از آنها سئوالی بپرسد باید حتما جواب بدهند و وقتی می‏بینند پاسخی ندارند، بی‏جهت سخنان راست و دروغ را به هم پیوند می‏زنند تا به هر وسیله ممکن جواب دهند. در حالی که بهترین راه این است که با صراحت بگویند «نمی‏دانیم». بی‏تردید این جواب، صداقت پاسخ دهنده را نشان می‏دهد، از آن گذشته با سخنان بی‏پایه سئوال کننده را هم سرگردان نمی‏سازند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
هرکس که چیزی از او می‏پرسند و نمی‏داند نباید از گفتن نمی‏دانم ناراحت و شرمگین شود.

دوستی‏های دروغین

بسیای از اشخاص وقتی به انسان می‏رسند آنچنان اظهار دوستی می‏کنند که انسان تصور می‏کند این ادعا از اعماق وجودشان سرچشمه می‏گیرد. در صورتی که بسیاری از این دوستی‏ها و اظهار ارادت‏ها عمری بسیار کوتاه دارد. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
دوستی عوامانه زودگذر است، همچنان‏که ابرها به سرعت می‏گذرند.

بخشش در تنگ‏دستی

بخشش در زندگی ارزش والایی دارد. این صفت نیک زمانی ارزشمندتر است که انسان با وجود تنگ‏دستی هم سخاوتمند باشد. در این حال، سخاوتمند به مرحله‏ای از ایثار و جوانمردی رسیده که با وجود تنگناهای زندگی حاضر نیست از این خصلت بزرگ دست بردارد. چنین انسان‏هایی دارای روحی بزرگ و همتی والایند و این کارشان به راستی ستودنی است. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
چه نیکوست بخشش در حال تنگ‏دستی.

نصیحت آشکار

بی‏تردید امر به معروف و نهی از منکر دو مسئله مهم و سازنده اجتماعی است که اگر به صورت درست اجرا شود، نقش مهمی در اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد خواهد داشت. ولی این دو مسئله هنگامی بیشترین اثر و سود را دارد که با متانت و اخلاق اسلامی انجام شود. باید کوشید تا احساسات و غرور دیگران جریحه‏دار نشود و نصیحت تا حدامکان مؤدبانه و انسانی و به صورت پنهانی صورت گیرد تا موجب شرمندگی دیگران نشود. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
نصیحت کردن علنی سرزنش است.

سرعت در گفتار

برخی از مردم عادت کرده‏اند که هرچه می‏دانند یا از کسانی شنیده‏اند برای دیگران بازگو کنند، در حالی که این عادت خوبی نیست. چه خوب است انسان هرچه می‏داند، به سرعت به زبان نیاورد و درباره آن تأمل کند تا دچار ندامت نشود. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
هر آنچه می‏دانی بازگو مکن.

قسم بسیار

بعضی‏ها عادت کرده‏اند که برای هرچیز، هر چند ناچیز و بی‏اهمیّت، قسم بخورند. آن‏ها با این کار می‏خواهند اطمینان طرف مقابل را جلب کنند، در حالی که قسم خوردن نه تنها هیچ اعتمادی ایجاد نمی‏کند، بلکه برعکس باعث بدگمان شدن طرف مقابل هم خواهد شد. شنونده با خود گوید اگر واقعا راست می‏گوید، چه نیازی به قسم خوردن داشت. به همین جهت هر چه بیشتر قسم بخورد، نسبت به وی بی‏اعتمادتر می‏شوند. زیاد قسم خوردن انسان را در معرض گناه قرار می‏دهد. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
به قسم خوردن عادت نکن که هرکس زیاد قسم خورد، از افتادن به گناه ایمن نیست.

عدم مصونیت از بلا

انسان سعی می‏کند از بلاها و حوادث گوناگون محفوظ بماند، اما باید بداند که در برابر حوادث ایمن نیست و گاه از راهی که هرگز تصور نمی‏کرد، دچار حادثه‏ای می‏شود. به همین دلیل هیچ‏کس نمی‏تواند زندگی خود را تضمین شده بداند و این هشداری است به انسان‏ها که همیشه یادشان باشد که در عین توانایی محدودی که دارند، در محاصره نظام طبیعت‏اند و چه بسیار بر خلاف محاسبات‏شان ناگهان با مشکلاتی مواجه شوند. پس در هر ان باید به لطف الهی امیدوار بود. که بهترین مأمن و پناهگاه است. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
در امنیت و فراخی هم از بلا ایمن مباش.

بالاترین عیب

بی‏شک انسان‏ها کم و بیش عیوبی دارند. برخی صادقانه به وجود این معایب اعتراف می‏کنند و امیدوارند که به تدریج آنها را برطرف کنند و برخی دیگر نه تنها به عیوب‏شان اعتراف ندارند، بلکه با تقدیس خود، عیوب خود را به دیگران نسبت می‏دهند. این بسیار ناجوان‏مردانه است که انسان بی‏گناهی را به عیبی که در ماست، مورد اتهام قرار دهیم.
امام علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
بزرگ‏ترین عیب این است که عیبی را که در تو هست، به دیگران نسبت دهی.

انتخاب دوست

بسیاری از مردم، برای انتخاب دوست زحمت زیادی به خود نمی‏دهند و چه بسا دوستان خود را به صورت تصادفی، در کوچه و بازار و مدرسه و مانند اینها پیدا می‏کنند و بعد از چندبار گفتگو و رفت و آمد، آنچنان با هم گرم و صمیمی می‏شوند که تو گویی سال‏هاست که با یکدیگر دوست‏اند. ولی آیا به این دوستی‏ها می‏توان اعتماد کرد؟ ضربه‏هایی که دوستان امتحان نشده وارد می‏آورند، گاهی باعث بدترین زیان‏های مادی و معنوی می‏شود. آیا بهتر نیست دوستان خود را بعد از آزمایش برگزینیم؟ حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
هرکس پیش از آزمایش اطمینان کند، پشیمان می‏شود.

گفتار همراه با عمل

مایه تأسف که کسانی موجب هدایت دیگران می‏شوند ولی خودشان در مقام عمل کم می‏آورند؛ دیگران را نجات می‏دهند و خود گرفتار عذاب الهی می‏شوند. انسان وظیفه دارد دیگران را پند و اندرز دهد، اما خودش نیز به آنچه می‏گوید، باید عمل کند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
علم بدون عمل مایه گرفتاری است.

راه اعتدال

چه خوب است انسان همواره راه اعتدال در پیش گیرد و در هیچ چیز زیاده‏روی نکند. متأسفانه بسیاری از مردم دچار بیماری زیاده‏روی‏اند و به ویژه در مدح و ذم افراد، افراط و تفریط می‏کنند.
به کسی که علاقه‏مندند، چنان از او تعریف می‏کنند که گویی بهترین انسان روی زمین است و درباره مخالفان به قدری بدگویی می‏کنند که انسان تصور می‏کند که همه بدی‏ها در آنها جمع شده است. حضرت علی(علیه السلام) چنین حالتی را مذموم دانسته، می‏فرمایند:
بزرگترین حماقت، زیاده‏روی در مدح و ذم است.

زیاده‏روی در غرایز

شکی نیست که انسان‏ها به گونه‏ای آفریده شده‏اند که به ارضای غرایز خویش نیاز دارند. ارضای غریزه ضروری است، امّا باید از راه مشروع باشد و مسائل قانونی و مذهبی در آن رعایت شود. اسلام برای اینکه نسل انسان‏ها دستخوش نابودی نشود، بی‏بندوباری را در ارضای غرایز به شدت رد می‏کند و از همگان می‏خواهد که در به‏کارگیری این نیرو، قوه تعقّل را به کار گیرند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
هرکس مالک شهوتش نباشد مالک عقلش نیست.

امید به مردم

انسان‏های عاقل و با ایمان، هرگز در زندگی به مردم تکیه و اعتماد نمی‏کنند، بلکه امیدشان در مرتبه اوّل به خداست و در قدم بعدی نیروی خود را به کار می‏گیرند. آنان به جای اینکه همواره در انتظار کمک به دیگران باشند راهی را که در پیش گرفته‏اند با جدیّت تمام دنبال می‏کنند تا به مطلوب دست یابند. آیا بهتر نیست به جای امید واهی داشتن به دیگران، با توکل به خداوند، به همت و تلاش خود تکیه کنیم؟ حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
هرکس مردم را بشناسد، به آنها تکیه نمی‏کند.

تکیه به بدکاران

کسانی که روحیه‏ای ضعیف و ایمان و اعتقادی متزلزل دارند سعی می‏کنند به قدرت‏های مادی تکیه کنند. حال آنکه نمی‏دانند که این تکیه‏گاه‏ها نه تنها نمی‏توانند برای آنها پشتوانه‏ای قوی به حساب آید، بلکه موجب سقوط هرچه بیشتر آنها خواهد شد؛ چون این پناهگاه‏ها پایه‏های لرزان و اعتمادناپذیری دارند. راستی کجایند بدکاران و پول‏پرستان که زمانی تکیه‏گاه عده بی‏شماری از مردم سست‏ایمان بودند؟ حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
پناه برنده به باطل عزت نخواهد یافت.

دل‏های خالی از کینه

ممکن است بعضی‏ها با هم کدورت‏ها و اختلاف‏هایی داشته باشند و کارشان به مشاجره و بالاتر از آن هم کشیده باشد و کینه هم را به دل گرفته باشند. امّا باید جوان‏مردانه تصمیم گرفت عفو و پوزش را جای‏گزین کینه‏ها و کدورت‏ها کرد. به یقین این گام مثبت آثار بسیار شیرین و لذت‏بخشی خواهد گذاشت. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
خوشا به حال کسی که سینه‏اش را از کینه خالی کند.

عدل، وسیله مبارزه

از راه‏های مبارزه با ظلم، این است که انسان با عملکرد عادلانه خود افراد ستمکار را پیش مردم منزوی سازد. شکی نیست که وقتی شما در برابر ستمکاری‏های ستمگران با مردم رفتار عادلانه داشته باشید، خود به خود با آنان به ستیز ایستاده‏اید. این کار توجه و غیرت مردم و خشم‏شان را نسبت به ستمگران برمی‏انگیزاند و پایه‏های ستم را سست می‏کند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
به یاری عدالت، با ستم مبارزه کنید.
منبع: پایگاه حوزه
/س